Weerstandvermogen en risicobeheersing

Wij voeren actief beleid op de beheersing van de risico’s die wij lopen. Gekeken wordt naar de maatregelen die worden getroffen om de risico’s af te dekken. Voor de risico’s waarvoor geen maatregelen getroffen kunnen worden (bijv. verzekeren te duur) wordt ingeschat welke buffer noodzakelijk is. Dit is het weerstandsvermogen.

Het weerstandsvermogen is te definiëren als ‘het vermogen van de gemeente om niet-structurele risico's op te kunnen vangen om haar taken te kunnen voortzetten’. Door een goed systeem van risicomanagement kunnen bestuurders en managers voor risico’s, die het behalen van de doelstellingen bedreigen, passende beheersmaatregelen nemen.

Uit deze paragraaf blijkt dat het weerstandsvermogen ruim voldoende is. Daarnaast verhouden de wettelijk voorgeschreven indicatoren zich tot de normen die de VNG hiervoor heeft ontwikkeld.

Interne regelgeving en beleidsafspraken:
Financiële verordening, Controleverordening, Nota Reserves en voorzieningen, Treasurystatuut, Nota risicomanagement, Herziening nota grondbeleid en het Collegeprogramma.

Risicomanagement is het beheersen van risico’s en het nemen van beslissingen die gericht zijn op het voorkomen of minimaliseren van nadelige effecten. Goed risicomanagement zorgt voor procesoptimalisatie, een betere inrichting en borging van resultaten.

Risicomanagement is een continu proces en heeft een prominente plek binnen de planning-en-controlcyclus (p&c-cyclus). Bij alle p&c- producten wordt hierover gerapporteerd. Risicomanagement dient als hulpmiddel bij het nemen van besluiten door zowel de gemeenteraad als college. Op 25 juni 2019 is de ‘Nota Risicomanagement Midden-Delfland’ vastgesteld door de gemeenteraad. Met deze nota en een actueel risicoregister wordt het mogelijk een betrouwbaar oordeel over het benodigde weerstandsvermogen te geven. Dat leidt er uiteindelijk toe dat risico's zo weinig mogelijk effect hebben op de uitvoering van het lopende beleid en in stand houden van bestaande voorzieningen voor de lokale samenleving. De continuïteit van de bedrijfsvoering en de uitvoering van beleid wordt hiermee beter gewaarborgd.

In het risicoregister gaat het niet alleen om risico’s met financiële gevolgen, maar ook om het inzicht in de niet financiële gevolgen (bijvoorbeeld op politiek-, imago-, milieu-, juridisch- privacy of informatie en veiligheidsvlak).

Een actueel risicoregister biedt de volgende voordelen:

• Een scherper beeld van het meest waarschijnlijke scenario voor de afwikkeling van risico’s;
• Verhoogd risicobewustzijn binnen alle lagen van de organisatie (verankering);
• Effectievere en efficiëntere bedrijfsvoering (prioriteit leggen bij de belangrijkste onderwerpen);
• Betere koppeling tussen beleid en bedrijfsvoering.

Het risicoregister wordt niet als bijlage gepubliceerd bij de programmabegroting en –rekening. Dit in verband met de vertrouwelijkheid van sommige risico’s. De belangrijke openbare risico’s worden in deze paragraaf benoemd. Indien zich buiten de p&c-cyclusmomenten om, ontwikkelingen voordoen (denk bijvoorbeeld aan risico's betreffende de grondexploitatie) dan geldt uiteraard een actieve informatieplicht.

Door actieve risicobeheersing heeft de gemeente in beeld wat de risico’s zijn en is het mogelijk om het weerstandsvermogen te bepalen. Alle risico’s worden tweemaal per jaar herijkt en er wordt continu geanticipeerd op nieuwe risico’s.
In onderstaande opsomming worden de belangrijkste (geconsolideerde) risico's gepresenteerd die de grootste invloed hebben bij de bepaling van de benodigde weerstandscapaciteit. Bij ieder risico worden kort de beheersmaatregelen weergegeven.

Grondexploitatie
Door de grote omvang van de grondexploitatie vormt dit een risico voor de gemeente. Jaarlijks worden de grondexploitaties en de bijbehorende risicoanalyse geactualiseerd. De resultaten van de grondexploitatie brengen wij ten gunste of ten laste van de reserve grondexploitaties. De laatste actualisatie geeft aan dat het resultaat van de reserve grondexploitaties op termijn een negatief saldo laat zien.

Verbonden partijen
De gemeente neemt deel in 18 verbonden partijen. Veelal is dat een deelname of samenwerking met meerdere gemeenten. De afgelopen jaren is enkele malen gebleken dat hier behoorlijke financiële gevolgen uit voort kunnen vloeien (bijvoorbeeld GGD en Avalex). Stringente bewaking is noodzakelijk om problemen in de toekomst te voorkomen.

Sociale Domein
Vanaf januari 2015 is een groot aantal nieuwe taken overgekomen naar gemeenten. Het betrof aanvankelijk de Participatiewet, de nieuwe Wmo 2015 en taken uit de Jeugdwet. Al vanaf het begin van de decentralisatie hebben gemeenten en VNG aangegeven dat de meegekomen rijksmiddelen bij deze decentralisaties onvoldoende zijn. Maatschappelijke ontwikkelingen en het open einde karakter van een aantal regelingen, hebben de financiële druk opgevoerd. Vanaf medio 2018 heeft dit ook in Midden Delfland geleid tot tekorten, met name op het terrein jeugd. Binnen de gemeentelijke uitvoeringsorganisatie zijn en worden uiteenlopende maatregelen genomen tot kostenbeheersing. Inmiddels is van rijkswege erkend dat er sprake is van structureel tekortschietende financiering in de jeugdzorg, maar de afspraken over de hervormingsagenda en afdoende financiering zijn nog niet afgerond.

Risico’s waardoor de dienstverlening en kwaliteit van de zorg, ondersteuning en financiële dienstverlening in gevaar komen:

• Sociaal domein breed: langere termijneffecten van corona en corona maatregelen op vraag naar ondersteuning op gebied van zorg, inkomen, welzijn en schuldenproblematiek.
• Sociaal domein breed: uitvoeringskosten voor nieuwe wettelijke regelingen zoals de inburgering (vanaf 2022), vroeg signalering (vanaf 2021) in de schuldhulp, coronamaatregelen (tijdelijk) en toekomstige gemeentelijke taken (beschermd wonen) mogelijk nieuwe volgende regelingen
• Jeugdtaken: risico van een toenemende vraag aan geïndiceerde zorg, mede via de vrije verwijzers, wanneer preventief aanbod niet beschikbaar is.
• Tarieven jeugdzorg: Jurisprudentie over tarieven jeugdhulp beperkt gemeentelijke ruimte om tot reëlere tarieven te komen.
• Wmo: toename van zorgbehoefte als gevolg van vergrijzing, gefaseerde afbouw van bijdrage MRDH aan doelgroepenvervoer
• Loonstijgingen via landelijke cao-ontwikkelingen
• Participatiewet: blijvend hoge instroom van mensen in de bijstand, versterkt vanwege verhuizingen en toegenomen taalstelling voor de inburgering. Mismatch op de arbeidsmarkt tussen beschikbare banen en de inzetbaarheid van veel bijstandsgerechtigden.

Garantstellingen
Woningcorporaties trekken leningen aan om het bouwen en onderhouden van sociale huurwoningen te financieren. Het Waarborgfonds Sociale Woningbouw (WSW) staat hiervoor borg.

Als een corporatie niet meer kan voldoen aan haar betalingsverplichtingen, neemt het WSW de leningen over. Het WSW heeft verschillende buffers en vangnetten. Als deze niet toereikend zijn vraagt WSW renteloze leningen op bij Rijk en gemeenten. Gemeenten nemen voor deze leningen een achtervangpositie in door middel van het sluiten van een achtervangovereenkomst met het WSW. Midden-Delfland heeft met het WSW altijd al een achtervangovereenkomst gehad.

De VNG, BZK en WSW hebben gewerkt aan een nieuwe achtervangovereenkomst. De wijzigingen komen erop neer dat de kans (nog) kleiner moet zijn dat de achtervangers (het rijk en de gemeenten) in de bres moeten springen om WSW overeind te houden. In plaats daarvan moeten de WSW en de corporatiesector zich vooral zelf zien te bedruipen als de borging van schulden in het geding komt.

Stichting Wonen Midden-Delfland
Deze nieuwe overeenkomst geldt voor alle geborgde geldleningen die een deelnemer van het WSW aangaat vanaf 1 augustus 2021. Onze gemeente is deze nieuwe overeenkomst aangegaan met WSW. Daarmee is het ook in de toekomst mogelijk dat Stichting Wonen Midden-Delfland leningen kan aantrekken tegen een aantrekkelijk rentetarief, om te investeren in sociale huurwoningen.

N.V. Juva
N.V. Juva heeft in 2021 een verzoek gedaan voor een gemeentegarantie voor een bedrag van € 1.150.000 ter overbrugging totdat de banken in zouden stappen voor financiering. In februari 2023 heeft N.V. Juva schriftelijk kenbaar gemaakt dat naar aanleiding van de eerste welltest de banken daadwerkelijk zijn ingestapt, zodat N.V. Juva geen beroep hoeft te doen op haar aandeelhouders (naast gemeente Midden-Delfland ook gemeente Westland). Om die reden hebben zij hun verzoek tot garantstelling ingetrokken.

Avalex
De gemeente staat (mede) garant voor de leningen van HVC. De gemeente ontvangt hiervoor jaarlijks een garantstellingsprovisie van HVC (jaarlijks ca. € 37.000). De deelname aan HVC vloeit voort uit het feit dat Midden-Delfland deel uitmaakt van de verbonden partij Avalex.

Daarnaast zijn gemeentegaranties aan verenigingen en instellingen verstrekt, zodat zij goedkopere financiering aan hebben kunnen trekken. Goede monitoring en terughoudendheid bij toekomstige aanvragen is noodzakelijk om het risico voor de gemeente te beperken.

Renteontwikkelingen
Binnen onze begroting wordt het zogenaamde renteomslagpercentage gehanteerd voor de berekening van de (bespaarde) rente over de reserves/voorzieningen en de rentetoerekening over de boekwaarde van de vaste activa. Het renteomslagpercentage is een gemiddelde van de betaalde en ontvangen rente. Als gevolg van diverse ontwikkelingen zoals het verplicht schatkistbankieren, de relatief lage marktrente tot en met heden en BBV-voorschriften is het omslagpercentage voor 2023 wederom 0%.

Aantrekken geldleningen
Aangekochte gronden binnen Bedrijvenschap Harnaschpolder zijn voornamelijk in erfpacht uitgegeven (zie raadsbesluiten 2015-23980 en 2016-32705). Voor de financiering van de aankoop grond en de betaling van de overeengekomen afkoopsommen voor renteverschillen worden leningen aangetrokken. Het aantal leningen en het totale vreemde vermogen is hierdoor aanzienlijk toegenomen. Gezien de afgesloten erfpachtovereenkomsten is het financieel risico beperkt.

Uitgezette geldleningen
Het verstrekken van een lening brengt risico's met zich mee. In 1988 heeft de voormalige gemeente Schipluiden een bedrag van € 7,7 mln. uitgeleend aan de ABN-AMRO. De lening is later overgegaan naar de Royal Bank of Scotland (RBS). De RBS is grotendeels in handen van de Britse overheid. De vooruitzichten van de bank zijn de laatste jaren verbeterd. De lening is voor 50 jaar fixe en heeft een rente van 8,15% (ACT/360). De lening aan de RBS levert nu jaarlijks tot 2038 exploitatie-inkomsten (in 2022 € 663.000) op. Bij de Nederlandse Waterschapsbank is voor € 1,4 mln. uitgezet met een rente van 7% (€ 95.000 exploitatie-inkomsten per jaar tot 2043).

Omgevingswet
De Omgevingswet bundelt de wetgeving en de regels voor ruimte, wonen, infrastructuur, milieu, natuur en water. De komst van de Omgevingswet maakt het omgevingsrecht inzichtelijker voor burgers, ondernemers en overheden. Er zijn minder regels en er is meer ruimte voor initiatieven. Dit is een grote opgave de komende jaren.

Naast deze risico’s zijn er nog vele andere onzekerheden waarmee alle gemeenten te maken hebben. In dit verband noemen wij calamiteiten (vrijkomen gevaarlijke stoffen of saneringen), dubieuze debiteuren, fraude, leegstand van gebouwen, overige schadeclaims en ook aanslagen. Indien de kosten die hiermee gemoeid zijn niet op derden verhaald kunnen worden of niet volledig worden gedekt door verzekeringen of voorzieningen moeten zij binnen de algemene middelen opgevangen worden.

Schades die voortvloeien uit de dagelijkse activiteiten hebben andere oorzaken en uitingsvormen dan calamiteiten. Ze komen meestal frequenter voor en het schadebedrag per keer is kleiner. Deze structurele schades worden door de gemeente zelf beheerst door te investeren in de bedrijfsvoering. Dit kunnen preventieve maatregelen in de werkprocessen zijn, maar ook informatie en trainingen aan het personeel en bestuur om hun risicobewustwording te verhogen.

Het weerstandsvermogen bestaat uit de middelen waarover de gemeente beschikt/kan beschikken om niet begrote kosten te dekken en ook de risico's waarvoor geen voorzieningen zijn getroffen of verzekeringen zijn afgesloten. Het weerstandsvermogen is van belang voor het bepalen van de gezondheid van de gemeentelijke financiën. Voor structurele risico’s wordt normaliter een voorziening gevormd.

Weerstandscapaciteit is de mate waarin de gemeente op dit moment financieel in staat is risico’s af te dekken. Hieronder wordt ingegaan op enerzijds de benodigde weerstandscapaciteit ter afdekking van de hierboven beschreven risico’s en anderzijds de werkelijk bij de gemeente aanwezige weerstandscapaciteit.

In de raadsvergadering van 25 juni 2019 is het voorstel voor de actualisatie van de reserves en voorzieningen behandeld. Naar aanleiding hiervan is besloten om een reserve Weerstandsvermogen in te stellen. De omvang van deze reserve is vastgesteld op € 4 mln. Hierdoor ontstaat enerzijds een voldoende buffer om de mogelijke gevolgen van risico’s op te vangen en anderzijds komt de Algemene reserve vrij voor andere bestemmingen.

Doelstelling voor het hebben/aanhouden van weerstandsvermogen is dat er een buffer aanwezig is om financiële tegenvallers op te vangen zodra risico’s werkelijkheid worden. Een algemeen aanvaarde normstelling voor de hoogte van het weerstandsvermogen is er niet. Het oordeel over de toereikendheid van de weerstandscapaciteit is afhankelijk van de financiële risico’s. Een berekening van het ‘ratio weerstandsvermogen’ zoals hieronder toegelicht, geeft een goed inzicht.

Het ‘ratio weerstandsvermogen’ wordt als volgt berekend:
Ratio weerstandsvermogen = Beschikbare weerstandscapaciteit (res.weerstandsverm.) / Benodigde weerstandscapaciteit (totaal risico's)

De gemeente streeft ernaar zo min mogelijk risico te lopen en -mits financieel verantwoord- zoveel mogelijk risico’s af te dekken. Acceptabel is een ratio weerstandsvermogen tussen de 1,0 en 1,4.

Waardering weerstandsvermogen	Ratio	Aanduiding
Groter dan	2,0	Uitstekend
Tussen	1,4 en 2,0	Ruim voldoende
Tussen	1,0 en 1,4	Voldoende
Tussen	0,8 en 1,0	Matig
Tussen	0,6 en 0,8	Onvoldoende
Lager dan	0,6	Slecht

De reserve weerstandsvermogen bedraagt € 4,0 mln. Dit geeft de gemeente meer dan voldoende weerstandscapaciteit om onvoorziene financiële tegenvallers op te vangen.

Alle risico’s zijn tegen het licht gehouden en aangepast/aangevuld in het risicoregister. Op basis van de huidige inzichten en de berekening blijkt dat een onderbouwde kans bestaat dat een bedrag van € 1,9 mln. noodzakelijk is om aan de zo reëel mogelijk ingeschatte financiële risico's weerstand te bieden.

Ratio weerstandsvermogen 2023 = Beschikbare weerstandscapaciteit (€ 4,0 miljoen) / Totaal aan risico's (€ 1,9 miljoen) = 2,1

Voor de berekening van deze ratio is alleen gebruik gemaakt van de reserve weerstandsvermogen. De algemene reserve, (niet beklemde) bestemmingsreserves en de post onvoorzien zijn in de berekening niet meegenomen. Het ratio weerstandsvermogen zou dan nog hoger zijn geweest. Het streven van de gemeente naar een ratio weerstandsvermogen tussen de 1,0 en 1,4 is in 2023 met een uitkomst van 2,1 (en de aanduiding "Ruim voldoende") gehaald.

In onderstaande tabel hebben wij een aantal posten uit ons Risicoregister opgenomen. Deze posten samen vertegenwoordigen de hoogste financiële risico's voor onze organisatie. Samen vormen de bedrag ca 42% van de totale (noodzakelijke) reserve.

Programma	Omschrijving	Kans op risico in %	bedrag in euro's
1: Vitale dorpen in Midden-Delfland® 2025	Grond in bezit. Verschil verkoop -en taxatiewaarde	25%	€ 125.000
2: Bestuur en veiligheid	Toenemende behoefte aan beveiliging i.v.m. toenemende agressie vanwege sociale problematiek	10%	€ 50.000
3: Beheer, verkeer en milieu	Doorbraak dijk en wateroverlast door extreme regenval	5%	€ 100.000
3: Beheer, verkeer en milieu	Wateroverlast door extreme regenval i.v.m. Klimaatverandering	10%	€ 100.000
5: Welzijn en Wet maatschappelijke ondersteuning	Wmo (inclusief nieuwe Wmo taken 2015 en consequenties abonnementstarief)	30%	€ 50.000
5: Welzijn en Wet maatschappelijke ondersteuning	Landelijke uitspraken en richtlijnen over tarieven in de zorg	30%	€ 50.000
6: Economische- en sociale zaken	Participatiewet, minimabeleid en schuldhulpverlening	27,5%	€ 65.000
6: Economische- en sociale zaken	Overschrijding 'open-einde' regelingen en subsidies. Na beoordeling van de verantwoording is de terugbetalingsverplichting pas bekend.	5%	€ 100.000
7: Ruimtelijke ordening, ontwikkeling en volkshuisvesting	Crisisbeheersing en rampenbestrijding	10%	€ 200.000
8: Algemene middelen	Dreigend faillissement van derden bij wie borgstellingen, garanties, leningen of vorderingen uitstaan.	0,01%	€ 78.000
8: Algemene middelen	Wegvallen dividend deelnemingen omdat geen winst wordt gemaakt	5%	€ 88.400
Totaal			€ 1.006.400, -

Toelichting kengetallen:

Netto schuldquote
De netto schuldquote geeft inzicht in het niveau van de gemeentelijke schuldenlast t.o.v. de eigen middelen. De netto schuldquote geeft een indicatie van de druk van de rentelasten en de aflossingen op de exploitatie.

Analyse en conclusie
De netto schuldquote wordt gekwalificeerd als hoog. Er zijn echter erfpachtgronden aangekocht. d.m.v. ‘projectfinancieringen’. Zonder deze ‘projectfinancieringen’ is de netto schuldquote 2023 en volgende jaren aanzienlijk lager.

Netto schuldquote gecorrigeerd voor alle verstrekte leningen
Omdat bij uitgezette leningen onzekerheid kan bestaan of ze allemaal worden terugbetaald, wordt dit kengetal zowel berekend inclusief als exclusief de doorgeleende gelden. Zo wordt duidelijk wat het aandeel van de verstrekte leningen in de exploitatie is en wat dit betekent voor de schuldenlast. Hoe lager deze percentages, hoe beter. In de uitgezette geldleningen vinden geen mutaties plaats.

Analyse en conclusie
De netto schuldquote gecorrigeerd voor alle verstrekte leningen is evenals voorgaand jaar een paar procentpunten lager ten opzichte van de netto schuldquote. Het uitstaande bedrag aan leningen is al meerdere jaren stabiel en laat ook voor de komende jaren eenzelfde beeld zien. De impact op de netto schuldquote is beperkt.

Solvabiliteitsratio
De solvabiliteitsratio geeft inzicht in de mate waarin de gemeente in staat is aan haar financiële verplichtingen te voldoen. Hoe hoger dit percentage, hoe gunstiger dit is voor de financiële weerbaarheid van de gemeente.

Analyse en conclusie
De ratio solvabiliteit Midden-Delfland is matig volgens de streefwaarden van de VNG (tussen de 20 en 50%). De projectfinanciering voor erfpachtgronden is hiervoor de voornaamste oorzaak. Zonder de projectfinancieringen voor de aankoop van erfpachtgronden zou de solvabiliteitsratio 63% (ten opzichte van 35% nu) zijn geweest. (‘Voldoende’ conform de VNG-normen) De solvabiliteitsratio laat een redelijk 'stabiele' trend zien, waarbij het ratio enigszins afneemt. Hieruit kan geconcludeerd worden dat het eigen vermogen afneemt.

Kengetal grondexploitatie
De afgelopen jaren is gebleken dat grondexploitatie een forse impact kan hebben op de financiële positie van een gemeente. De boekwaarde van de voorraden grond is van belang, omdat deze waarde moet worden terugverdiend. De accountant moet ieder jaar beoordelen of de gronden tegen een actuele waarde op de balans zijn opgenomen.

Analyse en conclusie
De ratio grondexploitaties laat zien dat deze nu en voor de komende jaren stabiel is. Volgens de streefwaarden van de VNG als ‘Voldoende’ aangeduid. In de paragraaf grondbeleid is uitvoerig toelichting gegeven op de ontwikkelingen.

Structurele exploitatieruimte
Dit cijfer helpt mee om te beoordelen welke structurele ruimte een gemeente heeft om de eigen lasten te dragen, of welke structurele stijging van de baten of structurele daling van de lasten daarvoor nodig is. Wanneer dit cijfer negatief is, betekent het dat het structurele deel van de begroting onvoldoende ruimte biedt om de lasten te dragen.

Analyse en conclusie
De ratio structurele exploitatieruimte Midden-Delfland geeft voor 2023 aan dat de structurele lasten afgedekt kunnen worden met structurele baten. Volgens VNG norm krijgt dit kengetal de duiding 'Matig'.

Belastingcapaciteit: Woonlasten meerpersoonshuishouden
Het streven is om de woonlasten laag te houden. Onder de woonlasten worden verstaan de OZB, de riool- en afvalstoffenheffing voor een woning met gemiddelde WOZ-waarde. De belastingcapaciteit van gemeenten wordt daarom berekend door de totale woonlasten voor een meerpersoonshuishouden in jaar t te vergelijken met het landelijk gemiddelde in jaar t-1 en uit te drukken in een percentage.

Analyse en conclusie
De totale woonlasten van de gemeente liggen boven het landelijke gemiddelde. Het streven van het college is de woonlasten laag te houden. De gemeente gaat voor de riool- en afvalstoffenheffing uit van 100% kostendekking. De gemiddelde WOZ-waarde van woningen is aan de hoge kant. Waar landelijk gezien de gemiddelde kosten voor met name de afvalinzameling en in mindere mate riolering fors gestegen is, zijn beide heffingen in Midden-Delfland vanaf 2022 omlaag gebracht en vervolgens in 2023 de afvalstoffenheffing nogmaals. Door een groot gemeentelijk oppervlakte zijn de woonlasten nog wel aan de hoge kant, toch is het verschil landelijk gezien afgenomen.

EMU Saldo:

Het EMU-saldo geeft het saldo van de inkomende en uitgaande geldstromen die daadwerkelijk in het kalenderjaar hebben plaatsgevonden.

Omschrijving	Realisatie 2022 (x € 1.000)	Realisatie 2023 (x € 1.000)
1. Exploitatiesaldo vóór toevoeging aan c.q. onttrekking uit reserves (zie BBV, artikel 17c)	€ 226	€ - 2.713
2. Mutatie (im)materiële vaste activa	€ 912	€ 10.291
3. Mutatie voorzieningen	€ 513	€ 153
4. Mutatie voorraden (incl. bouwgronden in exploitatie)	€ - 769	€ - 1.221
5. Verwachte boekwinst/verlies bij de verkoop van financiële vaste activa en (im)materiële vaste activa, alsmede de afwaardering van financiële vaste activa	€ 0	€ 0
Berekend EMU-saldo	€ 596	€ - 11.629

De financiële positie van de gemeente Midden-Delfland is over het algemeen gezond, ondanks enkele aandachtspunten. De reserve weerstandsvermogen is ruim voldoende om de geïdentificeerde risico's te dekken, en de gemeente heeft een solide financiële buffer. Echter, de netto schuldquote is hoog, wat wijst op een aanzienlijke schuldenlast. De solvabiliteitsratio is matig, maar zou zonder projectfinancieringen aanzienlijk beter zijn. De belastingcapaciteit en grondexploitatie worden als voldoende beoordeeld. De negatieve trend in de structurele exploitatieruimte en het verslechterde EMU-saldo zijn punten van zorg die aandacht behoeven. Al met al vertoont de financiële positie stabiliteit, met voldoende reserves om onverwachte risico's op te vangen.